نگاهی به کتاب "رمزگشایی نام جاغوری"

«رمز گشایی نام جاغوری» کتابی است که دکتر حسن فضایلی آن را نوشته است. این کتاب با قطع رقعی در چهار فصل و ۲۲۸ صفحه تدوین شده است. با همکاری مالی عبدالکریم نجفی مؤسس بنیاد صرافی نیلی در آسترالیا، و انتشارات مقصودی در کابل، چاپ و نشر گردیده است.

فصل اول آن به مبانی نظری، فرضیه و پرسش‌های اصلی و پرسش‌های فرعی و پیشینه‌ی تحقیق در مورد جاغوری، اختصاص داده شده است. فصل دوم آن در مورد غور تاریخی، نژاد و مذهب آن، از نظر تاریخی بررسی شده و با استفاده از منابع در مورد مذهب ، زبان و القاب سلاطین غوری، این نتیجه را ارائه می‌دهد که مردم جاغوری با غور تاریخی از نظر مذهبی و زبانی نسبتی ندارد و از نظر موقعیت نیز جاغوری با غور تاریخی فاصله‌ی زیاد دارد. نویسنده نام غور و غرجستان را از نظر معنایی بررسی کرده و این دریافت را ارائه می‌دهد که از نظر معنا غور یا گور (به معنای کوهستانی و سراشیب و دره -در اوستایی) با غر یا گر (به معنای کوه- در اوستایی) است. غور و غرجستان از نظر ویژه‌گی‌های طبیعی و جغرافیایی باهم فرق چندانی ندارد؛ ولی از نظر فرهنگی، اتنیکی و اجتماعی با هم فرق دارد. جاغوری از این نظر با غرجستان و بامیان وجه مشترگی بیش‌تری دارد  .

نویسنده همچنان در مورد اینکه جاغوری فرزند میرکشه است و کش منطقه‌ای در ولایت غور است و احتمال این‌که مردم جاغوری نسبتی با این منطقه در غور داشته باشد را نیز به طور مفصل ریشه یابی کرده و منابع مختلف را  مطالعه کرده و می نویسند: « براساس منابع معتبر، مانند حدود عالم، سفر نامه ابن حو قل ، لغت‌نامه دهخدا و دیگران، مجموعاً سه منطقه به نام «کش/کشی» وجود دارد که یکی در ماورالنهر، نزدیک به  نخشب است، دیگری در کرانۀ رود هیرمند و سوم هم در طبقات ناصری بدون تعیین جای آمده است که به نظر می رسد همان «کشی/کاشی» گرشک باشد که در کنار رود هیمرمند موقعیت دارد.» (رمز گشایی نام جاغوری, 62-63) 

نویسنده با واژه شناسی و نام‌جا و  مطالعه‌ی اسناد تاریخی، روایت تاریخ نویسان و دیدگاه معمول در مورد جاغوری و پیشینه‌ی آن، این دریافت را می‌دهد که این مردم پیش از  دوره غوری‌ها در سرزمین شان بوده اند و دای میرکشه که در پشت نامه‌ها از او به‌عنوان پدر مردم جاغوری یاد می‌شود نیز هیچ نسبتی با نام جایی که به نام کش در چغچران ولایت غور، ندارد که نظر نویسنده و توضیح آن پیش‌تر نیز بیان شد.

نویسنده شجره نامه‌های مرتبط به اشخاص و مردم جاغوری که میرکشه را پدر جاغوری می‌دانند را بررسی کرده و  می‌گوید: جاغوری پسر میرکشه است و میرکشه نام پسرش را «جاغری» به‌معنای «شاهین تیز بین و بلند پرواز» گذشته بوده است. جاغوری ریشه در همین نام دارد.

در فصل چهارم نام مناطق و قریه‌های جاغوری که به ۳۱ عنوان می‌رسد از نظر معنایی و خصوصیات فزیکی و جغرافیایی تشریح شده و این فصل که آخرین بخش کتاب نیز است با نتیجه گیری این پژوهش، به پایان می‌رسد.

اهمیت کتاب

 «رمزگشایی نام جاغوری» پژوهشی است که نویسنده به طور گسترده، نام جاغوری را با واژه شناسی  در گویش هزارگی که اکثر واژه‌های آن ترکی و مغلی است و در مناطق هزاره و در میان مردم جاغوری معمول است، مورد پژوهش قرار داده است. تمام راه‌های واژه‌شناسی و ریشه‌شناسی واژه جاغوری در این تحقیق پیموده شده؛ یعنی از چغر، چاغر، چاغری، جاغری، چاغورای، چاغوری و جاغوری و اشکال دیگر آن مثل تبدیل چ به ج و سیر تاریخی آن در نام‌های موجود، چه به مفهوم یک نام‌جا و چه به مفهوم یک نام‌واژه، بررسی همه جانبه صورت گرفته تا به آن نتیجه‌ رسیده است. (رمز گشایی نام جاغوری, 133-143)

 به باور این قلم، این کتاب، از نظر محتوا و رویکرد پژوهشی که دارد، یک مرجع مهم فرهنگی، تاریخی در مورد جاغوری، مردم هزاره و جغرافیای بزرگتر این سرزمین( افغانستان) است.

کتاب رمزگشایی نام جاغوری، به طور اختصاصی، نام یک جغرافیا را از نظر واژه شناسی، نام‌جا شناسی و اسناد تاریخی بررسی کرده و از این نظر چنین کاری در پژوهش تاریخی، فرهنگی و زبانی حد اقل در مورد مردم جاغوری و هزارستان بی‌پیشنه است و باب پژوهش‌های بیش‌تری از این گونه را برای مناطق دیگر باز می‌کند و الگوی پژوهش‌گران خواهد شد. 

یاد آوری دو اشکال جزئی 

دو اشکال جزئی، یکی درمورد «قوم چاغر» است که در صفحه 111 کتاب گفته شده: « عده‌ای از مردم جاغوری به نام قوم چاغر در نوکریز، انگوری و علی آباد اوت قول ساکن هستند». نویسنده محل زندگی خانوار چاغر را دقیق بیان کرده و نوکاریز هم در ناوه اوت قول /حوتقول و انگوری است؛ اما بهتر بود که چنین گفته می‌شد: عده‌ای از مردم در جاغوری به نام چاغر، در انگوری و در گردن اوت قول (در نوکاریز و علی آباد) ساکن هستند.

  گفته می‌شود، چاغر اولادۀ قلندر هستند. اولاده قلندر در مناطق مختلف جاغوری به صورت پراکنده زندگی می‌نمایند و از جمله در ناوه انگوری و حوتقول. آن بخشی از این مردم، که در اوت‌قول/حوتقول زندگی می‌کنند در این منطقه، به خانوار «چاغر» معروف هستند که در منطقه‌ی گردن اوت قول در بخشی از این قریه که «نوکاریز» و «علی آباد» یاد می‌شوند، ساکن هستند.

 در صفحه‌ی ۲۰۵  در مورد موجودیت ناوه در جاغوری آمده: « ناوه، نام یک اولوسوالی در ولایت غزنی است و نیز در اولوسوالی جاغوری ناحیۀ به نام «ناوه اوت‌قول» وجود دارد». قابل یاد آوری است که اوت قول/حوتقول، بخشی از منطقه‌ی ناوه درجاغوری است. این ناوه معروف به «ناوه حوتقول و انگوری» است که بعضی‌ها به دلیل گرایش‌های طایفه‌ای آن را «ناوه‌گری» هم می‌گویند . این منطقه، سرزمین همواری است که مناطق زیرک، داوود، انگوری و اطراف آن و منطقه‌ای اوت قول/حوتقول که به طرف جنوب آن موقعیت دارد را شامل می‌باشد. ناوه انگوری و اوت‌قول/حوتقول از پرجمعیت‌ترین مناطق جاغوری محسوب می‌شود و دارای سه بازار، یازده لیسه‌ی پسرانه و دخترانه‌ای دولتی و بیش‌تر از دو لیسه‌ی دخترانه و پسرانه‌ای خصوصی است و ده‌ها هزار جمعیت دارد. درست معرفی شدن این منطقه را از این نظر لازم دانستم که حساسیت‌های منطقه‌ای و طایفه‌ای بخشی از مسایل اجتماعی در جاغوری است و در تمامی مناطق و جوامعی که ذهنیت قبیلوی در آن حاکم است. نام اقوام و ‌جاها در صورتی که دقیق معرفی نشود، سبب بدبینی می‌شود. از این جهت رفع اِشکال معرفی این منطقه را مهم می‌دادم. 

 شناخت و اطمینانی که از دقت عمل نویسنده داردم و رعایتِ اصول پژوهش، باریک بینی و ظریف‌نگری که در کُل روند این تحقیق صورت گرفته و هویدا است، می‌رساند که نویسنده در کارش احتیاط لازم را داشته است. امیدوارم در چاپ بعدی این اشکالِ جزئی هم رفع گردد و این اثر ارزشمند بارها تجدید چاپ و نشر گردد. کتاب «رمزگشایی نام جاغوری» اثر مهم پژوهشی و مردم شناسی است که مبنای پژوهش‌های دیگر خواهد شد و دریافت‌های آن در حوزه پژوهش‌های مردم شناسی و فرهنگی ارزشمند است. 

..........

کتاب شناسی

فضایلی, حسن. رمز گشایی نام جاغوری. چاپ نخست. کابل: موسسه انتشارات مقصودی, 1403.